Phần còn lại là lượng gạo XK qua hợp đồng thương mại do DN ký, các DN phải đăng ký với Hiệp hội Lương thực để được cấp phép XK, sau khi Hiệp hội đã phân chia sản lượng, cân đối với dự trữ trong nước. Thời điểm này, vai trò của Hiệp hội Lương thực Việt Nam là thay mặt Nhà nước kiểm soát các hợp đồng XK gạo qua hai tiêu chí, sản lượng và giá XK.
Tuy nhiên, mô hình quản lý XK gạo này bị đánh giá là thiếu hiệu quả, vì số lượng DN XK nhiều, dẫn tới phân tán về năng lực tạm trữ lúa gạo, tranh mua, tranh bán về thị trường, và làm cho chất lượng gạo XK không đồng đều, cả nhà nước và nông dân đều thua thiệt. Do vậy, Nhà nước ban hành Nghị định số 109/2010/NĐ-CP về kinh doanh XK gạo, có hiệu lực từ 1/1/2011. Theo đó, các điều kiện áp dụng để có quyền XK gạo đã khó khăn hơn rất nhiều. Các DN kinh doanh XK gạo vừa phải có kho chứa quy mô trên 5.000 tấn gạo, vừa phải có máy xay xát gạo công suất trên 10 tấn/h, đồng thời với đó là chịu một loạt quy định quản lý khác của Bộ Công Thương, Bộ NN&PTNT, địa phương, và Hiệp hội Lương thực Việt Nam…
Trong 3 năm từ khi áp dụng Nghị định 109/2010, chỉ năm 2011 giá gạo XK của Việt Nam có tăng, lên mức bình quân 394 USD/tấn. Nhưng sau đó, giá gạo Việt Nam lại giảm mạnh. Theo Hiệp hội Lương thực Việt Nam, năm 2012 giá gạo XK đã giảm chỉ còn bình quân 446 USD/tấn, năm 2013 thậm chí chỉ còn 427 USD/tấn – dưới cả giá của năm 2010 (431 USD/tấn). Dự kiến, năm 2014, giá gạo XK của Việt Nam cũng chỉ ở mức 431 USD/tấn. Về chi tiết, năm 2013, Việt Nam XK khoảng 6,7 triệu tấn gạo, kim ngạch đạt 2,9 tỷ USD, giảm 13% về lượng và tới 18% về giá trị so với năm 2012. Nguyên nhân, như hiệp hội cho biết, là thiếu hợp đồng XK gạo tập trung (chính phủ ký) tại các thị trường Philippines, Malaysia, Singapore…
Như vậy, Nghị định 109/2010 làm thay đổi hạ tầng phục vụ XK gạo, nhưng không thay đổi về chất kết quả XK gạo của Việt Nam. Trong khi đó thì điều kiện kinh doanh XK gạo bị thắt chặt, giảm số đầu mối XK gạo, nhưng giá XK không tăng, nếu như không nói là giảm, nếu so với chi phí sản xuất ra lúa gạo… Kết quả áp dụng nghị định đã trở thành một bước lùi cho gạo Việt Nam.

Về cơ bản, gạo là loại sản phẩm chịu điều chỉnh của cơ chế thị trường. Do vậy, mọi chính sách can thiệp vào thị trường gạo cần xây dựng để khuyến khích thị trường phát triển, chứ không phải là hạn chế, hay đảo lộn quy tắc vận hành của thị trường ấy. Từ đây sẽ thấy, việc ban hành Nghị định 109/2010, đưa kinh doanh gạo XK vào diện ngành nghề kinh doanh có điều kiện là lựa chọn sai lầm của cơ quan quản lý. Vì trên thực tế, thu nhập của nông dân trồng lúa không tăng, do giá thu mua giảm vì giá XK giảm. Hệ thống các đầu mối XK gạo do chính phủ chỉ định cũng không điều tiết được giá gạo Việt Nam trên thị trường thế giới. Thậm chí đẩy giá gạo Việt Nam xuống gần thấp nhất trong số những quốc gia XK gạo lớn của thế giới.

Bài học Thái Lan