Để hoạt động xét xử của toà án có hiệu quả, các nhà cai trị cần phải tuân thủ pháp luật. Hệ thống tư pháp – toà án cần phải có những quyết định phân xử đúng sai đối với cả các quyết định của các quan chức nhà nước, nhằm chống lại những quyết định tuỳ tiện của họ. Việc buộc các nhà cai trị phải chấp hành pháp luật là một cuộc đấu tranh dai dẳng vì sự tiến bộ của dân chủ.

Tòa án độc lập tức là thẩm phán phải độc lập. Muốn cho thẩm phán độc lập, trước tiên thẩm phán phải có đủ năng lực và phải đủ điều kiện để thực hiện nhiệm vụ của mình. Việc thẩm phán không đủ năng lực và điều kiện làm việc cũng là nguyên nhân khiến dẫn đến sự phụ thuộc của họ vào các nhánh quyền lực khác. Để làm được việc này, nhiều quốc gia trên thế giới đã có những quy định như nhiệm kỳ phải lâu dài, cũng như lương bổng của thẩm phán phải bảo đảm, thẩm phán không được tham gia các đảng phái chính trị cũng như   không được tham gia xét xử những vụ việc liên quan đến bản thân, gia đình mình…

Trong một nhà nước pháp quyền cần phải có sự phân quyền giữa lập  pháp, hành pháp và tư pháp, nhưng tư pháp vẫn là cành quyền lực độc lập hơn cả. Đó là bởi:

Thứ nhất, hiện nay trên thế giới hầu hết các nhà nước đều được tổ chức theo mô hình dân chủ đại nghị, trong đó Chính phủ – hành pháp và Quốc hội (Nghị viện) – lập pháp, tuy khác nhau nhưng về cơ bản đều cùng phản ánh ý chí của đảng cầm quyền. Đảng cầm quyền là đảng chiếm đa số ghế trong Quốc hội thông qua một cuộc đầu phiếu phổ thông, có quyền đứng ra thành lập Chính phủ. Thủ lĩnh của đảng cầm quyền sẽ là Thủ tướng Chính phủ. Các thành viên của Chính phủ về nguyên tắc đều là những người có chân trong ban lãnh đạo của đảng cầm quyền. Với nguyên tắc nghị sĩ của đảng nào chỉ được bỏ phiếu theo đường lối của đảng đó, cộng với quyền trình dự án luật trước Quốc hội, nên gần như hình thành một quy tắc là: mọi dự luật đều xuất phát từ Chính phủ – hành pháp và xét đến cùng, mọi hoạt động của Quốc hội – lập pháp và Chính phủ – hành pháp đều do đảng cầm quyền quyết định.

Thứ hai, sự can thiệp hay là sự chủ động đề xuất các hoạt động lập pháp của hành pháp không chỉ được thể hiện ở các nước mà bộ máy được tổ chức theo mô hình cộng hòa đại nghị, mà còn được thể hiện trong những quốc gia mà bộ máy nhà nước được tổ chức theo mô hình cộng hòa tổng thống (ví dụ như nước Mỹ). Ở mô hình cộng hòa tổng thống, hành pháp – Tổng thống không được quyền trình dự án luật trước Quốc hội – lập pháp, nói cách khác, quyền lập pháp được Hiến pháp dành riêng cho cơ quan lập pháp, cụ thể là chỉ cho các nghị sĩ. Nhưng bằng các con đường không chính thức, Tổng thống – người đứng đầu cơ quan hành pháp vẫn có thể can thiệp rất sâu vào quá trình lập pháp của Quốc hội. Cụ thể, hàng năm Tổng thống gửi yêu cầu lập pháp của mình sang cho Quốc hội bằng cách đọc thông điệp trước Quốc hội, hoặc bằng cách yêu cầu các đảng viên cùng đảng của mình trình dự án luật mà Tổng thống muốn. Hơn thế, bằng quyền phủ quyết, Tổng thống có thể không cho phép thi hành hoặc chí ít là yêu cầu Quốc hội phải chỉnh lý theo ý chí của mình các dự thảo luật đã được Quốc hội thông qua.

Như vậy, cho dù được tổ chức theo mô hình cộng hòa đại nghị hay cộng hòa tổng thống thì lập pháp và hành pháp vẫn không có sự phân chia tuyệt đối với nhau. Hành pháp vẫn can thiệp được vào công việc của lập pháp, thậm chí các hoạt động lập pháp còn là nhu cầu của hành pháp. Bản thân Quốc hội về cơ bản không có nhu cầu lập pháp nội tại. Tính hợp lý của nhu cầu lập pháp của hành pháp thể hiện ở chỗ, thông qua các đề xuất lập pháp mà hành pháp có khả năng triển khai các chủ trương, chính sách của mình nằm trong chương trình tranh cử của họ đã được nhân dân đa số bỏ phiếu thông qua và tạo nên tính hợp pháp các hoạt động của hành pháp.

Trong lịch sử phát triển của nhà nước trên thế giới, có thể thấy nhà nước Mỹ có một hệ thống tòa án được hưởng nhiều quyền độc lập hơn cả và quyết định của tòa án Mỹ được thực thi một cách nghiêm chỉnh hơn cả. Ngay cả ở nhà nước từng là mẫu quốc của họ (nước Anh) cũng không có một nền tư pháp mạnh mẽ như vậy. Mãi cho đến những năm gần đây, những nhà nước ở châu Âu mới nhận ra vấn đề này và đang có những cải cách cho kịp Mỹ. Đã có cả một thời kỳ nước Mỹ được mệnh danh là chính phủ của các quan tòa. Ở Mỹ, nếu mâu thuẫn trong xã hội không thể giải quyết được ở đâu thì cuối cùng phải đến tòa án để giải quyết. Ví dụ, tranh cãi trong cuộc bầu cử Tổng thống lần thứ 43 của Mỹ  giữa hai ứng cử viên Gore và Bush phải chờ đến phán quyết của Tòa án Tối cao liên bang. Vì vậy, có quan điểm cho rằng, không phải người dân Mỹ mà chính là tòa án đã bầu ra tổng thống. Nước Mỹ chi rất nhiều tiền của cho hoạt động xét xử nếu so với các quốc gia khác trên thế giới, song họ cho rằng, những chi phí đó là cần thiết để làm cho xã hội của họ dân chủ và phát triển thịnh vượng hơn.

2. Tư pháp độc lập theo luật nhân quyền quốc tế

Tính độc lập của tòa án từ lâu đã được nhấn mạnh trong luật quốc tế. Ngay trong Hiến chương năm 1945, Liên hợp quốc đã khẳng định quyết tâm xây dựng các điều kiện để thực thi công lý (với hàm ý về tính độc lập của  tòa án). Tiếp theo đó, Tuyên ngôn toàn thế giới về quyền con người năm 1948 đã chính thức ghi nhận nguyên tắc hoạt động độc lập, khách quan của tòa án như là một điều kiện để bảo đảm các quyền con người trong hoạt động tư pháp. Đến năm 1966, hai điều ước quốc tế cơ bản về nhân quyền là Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hoá và Công ước quốc tế về các quyền chính trị và dân sự được thông qua, trong đó đều nhắc lại và cụ thể hóa các quy tắc và tiêu chuẩn về tính độc lập của tòa án đã nêu trong Tuyên ngôn thế giới về nhân quyền năm 1948. Có thể khẳng định rằng, trong luật quốc tế, tính độc lập của tòa án được coi là một yếu tố gắn liền với việc bảo đảm các quyền con người, đặc biệt là quyền được xét xử công bằng.

Bên cạnh các văn kiện đã nêu, Liên hợp quốc đã thông qua Các nguyên tắc cơ bản về tính độc lập của tòa án[3] nhằm hỗ trợ các quốc gia thành viên trong việc bảo đảm và thúc đẩy tính độc lập của toà án. Trong phần đầu văn kiện này, Liên hợp quốc khuyến nghị các quốc gia tôn trọng và lồng ghép các nguyên tắc trong văn kiện này vào luật pháp và thông lệ quốc gia, cũng như phổ biến rộng rãi các nguyên tắc đó đến các thẩm phán, luật sư, nhân viên các ngành hành pháp, lập pháp và công chúng nói chung. Có thể tóm tắt những nội dung cơ bản của văn kiện này như sau:

Những nguyên tắc và yêu cầu chung về tính độc lập của toà án

Tính độc lập của toà án phải được nhà nước bảo đảm và ghi nhận chính thức trong Hiến pháp hay pháp luật quốc gia. Không chỉ như vậy, nhà nước phải bảo đảm rằng tất cả các cơ quan của mình có nhiệm vụ tôn trọng và tuân thủ tính độc lập của toà án.

Tính độc lập của toà án thể hiện ở việc tòa án phải có quyền quyết định các vụ việc một cách vô tư, không thiên vị, dựa trên bản chất của sự việc và theo luật pháp mà không chịu bất kỳ sự hạn chế, tác động hay ảnh hưởng nào không phù hợp, hoặc sự dụ dỗ, sức ép, đe doạ hay can thiệp sai trái, một cách trực tiếp hay gián tiếp, từ bất kỳ chủ thể nào, dựa trên bất kỳ lý do nào. Thêm vào đó, tòa án phải có quyền tài phán với mọi vấn đề thuộc thẩm quyền xét xử và có quyền quyết định các vụ việc được trình lên có thuộc chức năng xem xét của toà theo như luật pháp quy định hay không.

Nguyên tắc độc lập của tòa án cũng đòi hỏi không một chủ thể nào được can thiệp một cách vô cớ hay không thoả đáng vào quá trình xét xử, cũng như được xét lại các phán quyết của toà án. Chỉ có các tòa án cấp trên mới có quyền xét lại các phán quyết của tòa án cấp dưới theo trình tự tố tụng quy định trong pháp luật. Thêm vào đó, nguyên tắc này gắn với quyền của mọi người được xét xử bởi các toà án thông thường, với những thủ tục pháp lý đã được ấn định. Điều đó có nghĩa là việc tùy tiện lập ra một toà án đặc biệt nào đó để thay thế cho các tòa án thông thường được lập ra theo pháp luật sẽ bị coi là vi phạm nguyên tắc độc lập của tòa án.

Một điểm nữa là nguyên tắc độc lập của toà án đòi hỏi quyền của các bên tham gia tố tụng đều phải được tôn trọng, bất kể đó là bên buộc tội hay gỡ tội. Điều này liên quan đến phương thức tiến hành tố tụng mà theo đó, để bảo đảm tính độc lập của tòa án, tố tụng tại tòa phải là tố tụng tranh tụng chứ không phải tố tụng buộc tội. Tòa án chỉ đóng vai trò là trọng tài xem xét và phán quyết dựa trên việc đánh giá quan điểm của các bên buộc tội và gỡ tội chứ không tham gia vào bất cứ bên nào.

Cuối cùng, nguyên tắc độc lập xét xử của toà án đòi hỏi các quốc gia  phải cung cấp đầy đủ các nguồn lực để ngành toà án có thể thực hiện tốt những chức năng của mình mà không phụ thuộc vào bất cứ cơ quan nhà nước nào khác. Điều này xuất phát từ thực tế là nếu tòa án phụ thuộc vào nguồn nhân lực hay vật lực của một cơ quan nhà nước khác, tòa án có thể sẽ bị cơ quan nhà nước đó chi phối và mất đi tính độc lập của mình.

Những nguyên tắc và yêu cầu liên quan đến thẩm phán

Bên cạnh những nguyên tắc và yêu cầu chung đã đề cập, theo văn kiện kể trên, còn có một số nguyên tắc và yêu cầu cụ thể khác liên quan đến thẩm phán cũng được coi là cấu thành của các quy tắc về tính độc lập của tòa án, cụ thể như sau:

Về tự do biểu đạt và giao kết: Các thẩm phán cũng là công dân, do đó, cũng như các công dân khác, họ có các quyền công dân về dân sự, chính trị, trong đó bao gồm quyền được thành lập và tham gia hiệp hội của thẩm phán hay các tổ chức khác đại diện cho quyền lợi của họ. Tuy nhiên, trong khi thực hiện các quyền đó, thẩm phán phải luôn hành động và cư xử theo cách thức bảo đảm duy trì phẩm giá của công chức cũng như sự vô tư và tính độc lập của toà án[4].

Về tuyển chọn và đào tạo: Những người được chọn làm thẩm phán phải là các cá nhân liêm khiết, được đào tạo chuyên sâu về luật pháp. Việc bổ nhiệm thẩm phán không được thực hiện với những động cơ không chính đáng và không được mang tính chất phân biệt đối xử dựa trên bất kỳ yếu tố nào, trừ một yêu cầu thẩm phán phải là công dân của quốc gia có liên quan.

Về điều kiện dịch vụ và nhiệm kỳ: Thẩm phán, dù được bổ nhiệm hay bầu ra đều phải được bảo đảm thời gian làm việc cho đến tuổi về hưu hay hết nhiệm kỳ quy định. Thẩm phán cũng phải được bảo đảm các điều kiện về tính độc lập, an ninh, được trả thù lao thích đáng và được hưởng các chế độ bảo hiểm và bảo trợ xã hội. Việc đề bạt thẩm phán phải dựa vào những yếu tố khách quan về năng lực, tính liêm khiết và kinh nghiệm. Việc phân công thẩm phán xét xử các vụ việc phải là vấn đề nội bộ trong quản lý của các tòa án.

Về bí mật nghề nghiệp và quyền miễn trừ: Toà án phải thực hiện các quy định về bí mật nghề nghiệp liên quan đến quan điểm của thẩm phán và những thông tin mà thẩm phán thu thập trong quá trình thực thi nhiệm vụ mà không thuộc vào quá trình xét xử công khai. Thẩm phán không bị bắt buộc phải làm chứng về những quan điểm và thông tin đó. Ngoài ra, thẩm phán còn được hưởng quyền miễn trừ trong các vụ kiện dân sự vì những thiệt hại gây ra bởi những sai sót trong xét xử.

Về kỷ luật, đình chỉ và cách chức: Những cáo buộc hay khiếu nại chống lại thẩm phán liên quan đến việc xét xử của họ phải được xử lý nhanh chóng và công minh theo thủ tục pháp lý thích hợp. Thẩm phán cũng có quyền được xét xử công bằng. Thẩm phán có thể bị kỷ luật, đình chỉ hay cách chức do thiếu năng lực hay vì có những hành vi không phù hợp với chức phận của họ, tuy nhiên, việc kỷ luật, đình chỉ hay cách chức như vậy phải được quyết định dựa trên các tiêu chuẩn đạo đức thẩm phán mà đã được quy định và phải được xem xét lại một cách độc lập.