Việc hội nhập ngày càng sâu rộng vào nền kinh tế thế giới và khu vực đã nâng cao vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế, mở ra những cơ hội lớn để Việt Nam phát triển nhanh, toàn diện hơn. Tuy nhiên, bên cạnh đó, tiến trình hội nhập cũng đặt ra nhiều thách thức gay gắt cần phải giải quyết. Một trong những thách thức đó là Việt Nam phải tuân thủ mọi yêu cầu, điều kiện của hội nhập trên tất cả các ngành và lĩnh vực. Đối với lĩnh vực dịch vụ, Việåt Nam sẽ phải thực hiện các cam kết như mở rộng thị trường dịch vụ, bảo hiểm, chứng khoán, kế toán, kiểm toán và tư vấn thuế… Trong lĩnh vực tài chính, Việt Nam cần phải tiến hành cải cách cơ chế quản lý tài chính – ngân sách; tập trung hoàn thiện cơ chế quản lý tài chính, đặc biệt là chính sách tài chính doanh nghiệp để bảo đảm các doanh nghiệp có tình hình tài chính lành mạnh, hạn chế tối đa tình trạng nợ xấu, tăng cường công khai, minh bạch thông tin tài chính doanh nghiệp; cải thiện môi trường đầu tư, trong đó có việc thực hiện chế độ công khai và minh bạch chính sách, minh bạch tài chính – ngân sách, tạo niềm tin cho các nhà đầu tư; tiếp tục thúc đẩy tự do hóa thương mại; đẩy nhanh tiến trình cải cách hành chính và nâng cao năng lực của bộ máy điều hành trong nước theo kịp đòi hỏi của tiến trình đổi mới, hội nhập.

Trong xu thế phát triển chung hiện nay, vị trí, vai trò của các cơ quan kiểm tra tài chính công đối với việc nâng cao trách nhiệm giải trình của Chính phủ về quản lý tài chính – ngân sách, phòng chống tham nhũng, thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, thực hiện cải cách tài chính công, hội nhập quốc tế, công khai minh bạch và đẩy mạnh cải cách hành chính ngày càng được chú trọng và nâng cao.

Là cơ quan chuyên môn về lĩnh vực kiểm tra tài chính nhà nước do QH thành lập, hoạt động độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, Kiểm toán nhà nước (KTNN) Việt Nam đang ngày càng đóng vai trò quan trọng trong tiến trình phát triển và hội nhập của đất nước. Với chức năng xác nhận tính đúng đắn, trung thực của báo cáo tài chính, báo cáo quyết toán ngân sách; đánh giá tính tuân thủ pháp luật, tính kinh tế, tính hiệu lực và hiệu quả trong quản lý, sử dụng ngân sách, tiền, tài sản nhà nước, vai trò của KTNN trong phát triển và hội nhập thể hiện ở 4 điểm cơ bản.

Thứ nhất, KTNN cung cấp thông tin giúp QH quyết định dự toán ngân sách nhà nước (NSNN), phân bổ ngân sách Trung ương đúng đối tượng, đúng mục đích, bảo đảm tính chặt chẽ, hiệu quả và tiết kiệm; đồng thời cung cấp thông tin giúp QH xem xét, phê chuẩn quyết toán NSNN; kiến nghị xuất toán các khoản chi sai chính sách chế độ, điều chỉnh dự toán của các bộ, ngành Trung ương và địa phương; phát hiện và kiến nghị xử lý các hành vi tham nhũng, lãng phí, kém hiệu quả trong quá trình sử dụng ngân sách, tiền và tài sản nhà nước.

Thông qua việc kiểm toán các bộ, ngành, địa phương, KTNN sẽ góp phần quan trọng trong việc tăng cường trách nhiệm giải trình của Chính phủ; cung cấp thông tin giúp QH, HĐND thực hiện quyền giám sát hoạt động của Chính phủ, UBND và các đơn vị kiểm toán. Qua hoạt động kiểm toán tuân thủ, KTNN còn góp phần đưa chủ trương, chính sách, pháp luật của Nhà nước vào cuộc sống, nâng cao hiệu lực pháp luật; đồng thời phát hiện các hạn chế, bất cập của các văn bản pháp luật để đề xuất, kiến nghị với QH, Chính phủ và các cơ quan nhà nước có thẩm quyền nhằm xây dựng và hoàn thiện hệ thống luật pháp bảo đảm tính chặt chẽ, đồng bộ, nhất quán, tránh tham nhũng và lãng phí, bảo đảm môi trường pháp lý lành mạnh, minh bạch, đáp ứng yêu cầu phát triển, hội nhập kinh tế.

Thứ hai, đối với doanh nghiệp hoạt động trong môi trường cạnh tranh và hội nhập, thông qua hoạt động kiểm toán, KTNN đã xác nhận tính trung thực của báo cáo tài chính, tình hình sản xuất kinh doanh của đơn vị được kiểm toán, góp phần tạo lập môi trường kinh doanh minh bạch hơn, xây dựng hệ thống thông tin tin cậy, tạo được niềm tin để các cổ đông của công ty, các nhà đầu tư, ngân hàng, bảo hiểm, cơ quan chức năng xem xét quyết định đầu tư và cho các doanh nghiệp vay vốn. Bên cạnh đó, với kết quả kiểm toán, các nhà quản trị của doanh nghiệp sẽ có cơ sở để phân tích lựa chọn được những giải pháp tối ưu trong quá trình điều hành sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp… Ngoài ra, hoạt động kiểm toán còn đánh giá tính hiệu quả, hiệu lực trong quản lý và sử dụng nguồn lực của cơ quan, đơn vị hay của quốc gia, có biện pháp quản lý và sử dụng các nguồn lực một cách hiệu quả, từ đó nâng cao sức cạnh tranh của doanh nghiệp và quốc gia.

Thứ ba, trong môi trường kinh tế mở cửa, hội nhập, để thu hút hiệu quả và tối đa các nguồn vốn, công nghệ nước ngoài, các quốc gia phải bảo đảm công khai kết quả sử dụng các nguồn vốn viện trợ, tài trợ hoặc cho vay… Hoạt động kiểm toán và công khai kết quả kiểm toán của KTNN đã trở thành một trong những kênh thông tin quan trọng trong việc tạo dựng niềm tin của các quốc gia, các ngân hàng, tổ chức tín dụng và các nhà đầu tư nước ngoài… với Việt Nam.

Trong những năm gần đây, theo yêu cầu của các nhà tài trợ thông qua các Hiệp định với Chính phủ hoặc yêu cầu của Chính phủ, KTNN đã tiến hành nhiều cuộc kiểm toán chương trình, dự án có vốn tài trợ nước ngoài, vốn ODA như kiểm toán Chương trình phát triển kinh tế – xã hội các xã đặc biệt khó khăn miền núi, vùng sâu, vùng xa (Chương trình 135); Chương trình nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn, Chương trình giáo dục đào tạo, dự án ngành cơ sở hạ tầng nông thôn và nhiều dự án đầu tư sử dụng vốn ODA khác. Kết quả kiểm toán đã cung cấp thông tin xác thực về tình hình tiếp nhận, quản lý, sử dụng vốn và hiệu quả sử dụng vốn nói riêng cũng như hiệu quả của các chương trình, dự án nói chung, đánh giá việc tuân thủ các điều khoản đã ký kết trong Hiệp định.

Thứ tư, trước xu thế hội nhập quốc tế và khu vực, tầm quan trọng và sự phát triển không ngừng của các cơ quan KTNN tối cao các nước đã hình thành xu hướng hội nhập trong lĩnh vực kiểm toán. KTNN Việt Nam đã là thành viên của Tổ chức Quốc tế các Cơ quan kiểm toán tối cao – INTOSAI (gồm 183 thành viên), Tổ chức các Cơ quan kiểm toán tối cao châu Á – ATOSAI (gồm 45 thành viên) và có quan hệ hợp tác với nhiều tổ chức kiểm toán tối cao của các nước trên thế giới. Trong thời gian tới, KTNN tham gia vào các chương trình kiểm toán hỗn hợp, kiểm toán liên kết giữa KTNN Việt Nam với KTNN các nước để kiểm toán các doanh nghiệp liên doanh với nước ngoài hoặc kiểm toán việc quản lý, sử dụng nguồn vốn theo đóng góp của mỗi nước để thực hiện các chương trình cam kết chung trên cơ sở phù hợp với thông lệ của INTOSAI, ASOSAI và Việt Nam nhằm bảo vệ lợi ích cho các quốc gia trong hoạt động kinh tế – xã hội. KTNN sẽ đóng vai trò độc lập để đưa ra ý kiến đánh giá tiến độ, chất lượng việc thực hiện các cam kết của Chính phủ trong việc hợp tác theo các Nghị định thư.

Có thể nói, thông qua hoạt động kiểm toán, KTNN đã trực tiếp hoặc gián tiếp đóng góp vào quá trình phát triển và hội nhập của đất nước. KTNN đã cung cấp thông tin trung thực góp phần giúp QH, Chính phủ và các cơ quan có liên quan thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ của mình; tạo niềm tin cho các nhà tài trợ, các tổ chức tín dụng, các nhà đầu tư tiếp tục tài trợ, cho vay và đầu tư vào nước ta, góp phần thúc đẩy kinh tế đất nước phát triển hội nhập với nền kinh tế thế giới và khu vực; tư vấn cho QH, Chính phủ quyết định những dự án đầu tư ra nước ngoài hoặc đánh giá tính hiệu quả, hiệu lực của việc thực hiện các cam kết trong quá trình hội nhập và hợp tác quốc tế.

Để hoàn thành chức năng, nhiệm vụ được giao, phát huy những thành tích đã đạt được, khắc phục những hạn chế, tồn tại, cần đồng thời phát triển KTNN về số lượng và chất lượng. Trong bối cảnh đẩy mạnh cải cách hành chính, tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế của nước ta và xu thế hiện đại hóa KTNN cần hết sức coi trọng phát triển về chất lượng. Vì vậy, để phát triển nhanh, bền vững, ngày 19.4.2010, UBTVQH ra Nghị quyết số 927/2010/UBTVQH12 về việc ban hành Chiến lược phát triển KTNN đến năm 2020. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để nâng cao chất lượng, hiệu lực, hiệu quả hoạt động của KTNN, góp phần phát huy chức năng kiểm tra, kiểm soát tài chính nhà nước, phục vụ tốt hơn sự lãnh đạo của Đảng, vai trò quản lý, điều hành của Nhà nước và quyền làm chủ, giám sát của nhân dân, đáp ứng yêu cầu đổi mới, CNH – HĐH, hội nhập quốc tế.

Chiến lược phát triển KTNN đến năm 2020 gồm có các nội dung chính: hoàn thiện cơ sở pháp lý đầy đủ và toàn diện cho tổ chức và hoạt động của KTNN; phát triển hệ thống tổ chức bộ máy của KTNN; phát triển nguồn nhân lực; nâng cao chất lượng kiểm toán; phát triển cơ sở vật chất, thông tin tuyên truyền và phát triển khoa học – công nghệ thông tin; hội nhập và hợp tác quốc tế về KTNN.

Việc hoàn thiện cơ sở pháp lý đầy đủ và toàn diện cho tổ chức và hoạt động của KTNN gồm nhiều nội dung, trong đó trọng tâm là nghiên cứu, đề xuất bổ sung trong Hiến pháp vào thời điểm thích hợp một số điều khoản quy định về vị trí pháp lý, tính độc lập của cơ quan KTNN; thủ tục và thẩm quyền bổ nhiệm Tổng KTNN. Bên cạnh đó là việc hoàn thiện các quy định liên quan đến tổ chức và hoạt động của KTNN nhằm bảo đảm sự thống nhất, đồng bộ trong hệ thống các văn bản luật và dưới luật.

Trong hoạt động kiểm toán, tính độc lập là tiền đề cơ bản bảo đảm cho công tác kiểm tra tài chính công có hiệu lực và hiệu quả. Vì vậy, theo khuyến cáo của INTOSAI và thông lệ ở nhiều quốc gia trên thế giới, tính độc lập và địa vị pháp lý của KTNN phải được xác định trong Hiến pháp, những nội dung cụ thể về tổ chức và hoạt động của KTNN do Luật KTNN quy định.

Vấn đề cần thiết quy định và nội dung những vấn đề cần quy định về KTNN trong Hiến pháp đã được đề cập trong Tuyên bố Lima về những chuẩn mực của kiểm tra tài chính và Tuyên bố Mexico về sự độc lập của các cơ quan kiểm toán của INTOSAI. Theo đó, “việc thành lập cơ quan Kiểm toán tối cao và mức độ độc lập cần thiết của nó cần được quy định trong Hiến pháp, các chi tiết cụ thể có thể nêu trong các điều luật. Đặc biệt, Kiểm toán tối cao cần phải có sự bảo vệ đầy đủ về mặt luật pháp nhằm chống lại các tác động từ bên ngoài đối với sự độc lập và thẩm quyền kiểm toán của cơ quan kiểm toán tối cao”. “Tính độc lập của cơ quan Kiểm toán tối cao không được tách rời với tính độc lập của các ủy viên của nó (Tổng KTNN, các ủy viên Hội đồng kiểm toán). Tính độc lập của các ủy viên cũng phải được quy định trong Hiến pháp (đặc biệt là thủ tục bãi nhiệm cũng do Hiến pháp quy định không được phép làm ảnh hưởng tới tính độc lập của nó), còn cách thức bổ nhiệm, bãi nhiệm cụ thể thì tùy thuộc vào quy định của Hiến pháp từng nước” (khoản 5, 6 trong Mục II Tuyên bố Lima).

Để khẳng định vai trò quan trọng của cơ quan Kiểm toán tối cao, ngày 22.12.2011, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc đã thông qua Nghị quyết A/66/209 về Thúc đẩy tính hiệu lực, trách nhiệm giải trình, tính hiệu quả và minh bạch của quản lý công bằng cách tăng cường các cơ quan kiểm toán tối cao, đánh dấu một mốc lịch sử quan trọng trong gần 60 năm hoạt động của INTOSAI. Lần đầu tiên, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc công nhận hoàn toàn tính độc lập của cơ quan Kiểm toán tối cao: “các cơ quan kiểm toán tối cao chỉ có thể hoàn thành trách nhiệm của mình một cách khách quan và hiệu quả khi các cơ quan này độc lập với đối tượng kiểm toán và được bảo vệ chống lại ảnh hưởng bên ngoài” và ghi nhận tầm quan trọng của các cơ quan kiểm toán tối cao trong việc thúc đẩy tính hiệu lực, trách nhiệm giải trình, hiệu quả và tính minh bạch của quản lý công, giúp thực hiện các mục tiêu và ưu tiên phát triển quốc gia cũng như các mục tiêu phát triển quốc tế, gồm cả Mục tiêu phát triển Thiên niên kỷ. Đồng thời, Nghị quyết cũng kêu gọi các quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc áp dụng các nguyên tắc hoạt động mà INTOSAI đã đề ra trong Tuyên bố Lima và Mexico cho phù hợp với cơ cấu của quốc gia mình.

Trên cơ sở tuân thủ các nguyên tắc, chuẩn mực của INTOSAI, của Đại hội đồng Liệp Hợp Quốc, nghiên cứu kinh nghiệm các nước trên thế giới xác lập địa vị pháp lý của KTNN trong Hiến pháp; căn cứ các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về phát triển KTNN, đặc biệt Nghị quyết Hội nghị lần thứ Năm Ban Chấp hành Trung ương Khóa XI, Nghị quyết số 927/2010/UBTVQH12 ngày 19.4.2010 của UBTVQH về việc ban hành Chiến lược phát triển KTNN đến năm 2020, việc quy định vị trí, chức năng, nguyên tắc tổ chức và hoạt động của KTNN, việc bầu Tổng KTNN trong Hiến pháp là yêu cầu khách quan nâng cao vai trò của KTNN hỗ trợ thực hiện quyền giám sát tối cao của QH đối với Nhà nước. Xuất phát từ vai trò quan trọng của KTNN trong việc hỗ trợ thực hiện quyền giám sát tối cao của QH đối với Nhà nước; để bảo đảm tính độc lập của cơ quan KTNN, cần nghiên cứu, đề xuất bổ sung trong Hiến pháp một số điều khoản quy định về vị trí pháp lý, tính độc lập của cơ quan KTNN và thủ tục, thẩm quyền bổ nhiệm, miễn nhiệm, bãi nhiệm Tổng KTNN với nội dung đã được khẳng định tại Nghị quyết số 927/2010/UBTVQH12 của UBTVQH như sau: “KTNN là cơ quan kiểm tra tài chính nhà nước do QH thành lập, hoạt động độc lập và chỉ tuân theo pháp luật” và “QH bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm Tổng KTNN”.

Các quy phạm trong Hiến pháp nêu trên là những quy định cơ bản làm nền tảng cho những quy định cụ thể trong Luật KTNN và các luật có liên quan đến tổ chức và hoạt động của KTNN, tạo cơ sở pháp lý đầy đủ và toàn diện cho việc xây dựng KTNN trở thành cơ quan kiểm tra tài chính nhà nước cao nhất, nâng cao vai trò của KTNN trong phát triển kinh tế và hội nhập, góp phần đẩy mạnh sự nghiệp CNH – HĐN đất nước, thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

Gs.Ts Vương Đình Huệ
Ủy viên Trung ương Đảng, Bộ trưởng Bộ Tài chính
Nguồn: Báo điện tử Đại biểu nhân dân